Missie AZV Congo 17-21 augustus 2013

Ergens in het oosten van Congo, loopt er over een paar honderd meter, een weg van het dorp naar het ziekenhuis.

Van dat ziekenhuis, loopt er over een paar duizend kilometer, een weg naar Artsen Zonder Vakantie.

Zaterdag 17 augustus

Het was tussen de plooien van de “mille collines” van Kigali dat Krista, Inge, Barbara en ik de eerste stapjes zetten van "notre mission de management".

"Plastic, plastic" probeerde ik te vertalen vanuit het onverstaanbaar gemompel waarmee een knappe Tutsi agente op de luchthaven mij berispend achtervolgde.
Een aantal materialen voor onze missie waren in karton verpakt en in Zaventem in plastiek gewikkeld als bescherming.

Ruanda positioneert zich als een milieuvriendelijk land en het niet verteerbaar plastiek is verboden.

We vonden dit flauw maar we sneden de verpakking eraf en bleven in smiley.

Die avond verbroederden we ons met het AZV duo Ivo en Inge die op weg waren voor een pediatrie-missie in een brousse-ziekenhuis in Ruanda : "het Hol van Pluto", zoals Ivo het noemde.

Inge is een pediatrisch verpleegkundige die les geeft in de hogeschool van Hasselt en Ivo is diensthoofd pediatrie in het Sint Blasiusziekenhuis van Dendermonde.

Tijdens ons nachtelijk "Italian supper" animeerde hij ons vanuit zijn jaren Afrika-ervaring.

"Geef mensen een pluim en ze krijgen vleugels", citeerde hij Phil Bosmans en ik stuurde zijn gevleugelde uitspraak als tweet de wereld in voor mijn 71 volgers.

De pizza was heerlijk en de wijn te duur, begrepen Marc en ik toen we nog een laatste keer wilden proeven van het druivennat voor de grote onthechting.

Vanaf nu zou het alleen bier en bonen met rijst worden.

Krista legde uit dat Afrikaans stoofvlees eigenlijk soepvlees is en Ivo hield een traktaat over het verschil tussen "poule de ville en "poule de campagne"..."

Het laatste stond voor taai, uitgemergeld pluimvee maar met een "speciale, scherpe smaak."

Het waren deze ook die onze menukaart de volgende 2 weken zouden bevolken.

In het hotel waren 2 kamers voorzien voor 6 mensen maar we konden promiscuë toestand naar het thuisfront vermijden door het kordate optreden van onze leider (Krista).

Ik had een goede nacht ook al werd er om de 10 minuten tegen mijn trommelvlies gebeukt door een lawaaierige pomp.

Zondag 18 augustus

De African breakfast had iets Amerikaans : keurig buffet met veel fruit, brood en toaster en you could order "a scrambled egg".

We vertrokken maar 10 minuten te laat, Kigali uit, de Ardennen van Afrika in.

Het bloed van de genocide leek weggesijpeld diep in de grond tussen de bananenbomen, rijstvelden en theeplantages

De 1001 heuveltjes koesterden zich in de zon, gekleed in 101 geruite plantsoentjes die de 11 miljoen Ruandezen moeten voeden.

De geur van rottende lijken was vervlogen in het bedwelmend aroma van de eucalyptusbomen.

Is Ruanda wat het lijkt?

Bestaan er geen Hutu's en Tutsi's meer zoals president Kagame iedereen doet geloven?

Is de economische revival het begin van een nieuwe orde die meer onderwijs, gezondheidszorg en welstand brengt voor alle Ruandezen?

Zijn de oranje mannetjes die "strafwerk" doen in de rijstvelden, het symbool van een milde gerechtigheid?

Of heeft de donkere kant van het regime zich afgesloten en gemetastaseerd naar de onmenselijke rebellenpraktijken in Oost Congo?

"Artsen zonder Vakantie kan zich niet inlaten met politiek", zei Inge, de kersverse directeur van Artsen zonder Vakantie : "onze neutraliteit is belangrijk om duurzaam onze missies te kunnen ondersteunen."

Marc en ik mochten haar interviewen op het mooiste terras van Butare (in 2006 omgedoopt tot Huye).

Geen van ons had een "pol&soc-ster" in haar gezien en nog minder een MZG-coördinator of HR-manager in een Antwerps ziekenhuis waar ze haar professionele carrière was begonnen.

Later had ze gewerkt in de diamantsector waarbij ze ook mee een "branch" had opgestart in Canada.

Vanaf 2010 had ze strategisch management gedaan voor een NGO in Mozambique en Tanzania.

Vlak voor haar job bij AZV werkte ze gedurende een 3-tal maand als vrijwilliger in sloppenwijken van Kampala.

Een snelle berekening deed ons vermoeden dat er een serieuze gap moest zijn tussen haar berekende en geschatte leeftijd.

"Ik voel me jonger dan het getal achter mijn naam", besloot ze diplomatisch.

Even buiten Butare werden we tegengehouden door een vijftal gewapende militairen.

Het had een grimmig coda kunnen worden van deze blog maar de soldaten lachten hun witte tanden bloot nadat ze zich hadden bediend van een kosteloze lift.

Eigenlijk waren het parkwachters van het Parc National de Nyungwe, het apenparadijs van Oost-Afrika.

Even later kwamen een paar chimpansees een “chatje” doen langs de weg.

De grens tussen Ruanda en Congo liep over een uitgerafeld houten bruggetje over de Rosizi-rivier.

Was dit een metafoor voor de fragiele verstandhouding tussen de buurlanden?
Tien meter verder stond een moderne stenen brug te wachten op inauguratie.

Voor het bruggetje werden we opgewacht door Maria Mason, de moeder van alle ziekenhuizen in de streek van Bukavu.

Meer dan 30j geleden was deze Belgische als "non zonder wijding" naar Oost-Congo getrokken om er de gezondsheidszorg verder uit te bouwen.

Ze werd het boegbeeld van BDOM : Bureau Diocesan des Oeuvres Médicals.

Daarnaast had ze een productie-unit opgericht voor de bereiding van perfusies en recent had ze een initiatief opgezet voor de productie van zonnepanelen.

Krista en Inge kregen als hors-d'oeuvre in de auto van Maria de vraag of AZV nog wel voldoende vertrouwen had in BDOM.

Intussen was ons team aangevuld met Pieter en Kash, een Kongolese arts die in Burundi woont en sinds kort voltijds voor AZV werkt.

Op het hoofdkwartier van BDOM werden we verwelkomd door Roland, die een project voorbereidde voor opleiding in herstel en onderhoud van medische apparatuur.

Met 7 AZV'ers organiseerden we een strategisch sessietje om onze rol in de Bukavu-regio te expliciteren.

Onze sterke madammen Krista en Inge werden vooruitgestuurd voor een goede babbel met Maria en onder vrouwen had men snel het vertrouwen kunnen herstellen.

Bij hun vertrek werden ze verwelkomd door een slang van meer dan anderhalve meter die door een. "sentinelle" direct werd doodgeknuppeld.

Tijdens het souper kregen we nog verhalen over schorpioenen en ratten die bij je in bed kruipen en kraantjeswater besmet met Giardia.

Marc en ik maakten voor het eerst kennis met de menu Congolaise : poule (de campagne), maniok, rijst, gebakken banaan, tomaat met ajuin en...frieten.

Nauwelijks verstoord door repetitieve stroompannes, vertelde Pieter indianenverhalen over zijn missies voor Artsen Zonder Grenzen in Afghanistan en Zuid-Soedan.

Hij was verpleegkundige van vorming en had zijn master afgelegd in combinatie met een job als verpleegkundige op de Medium Care in Gasthuisberg.

Nadien had hij nog tropische geneeskunde gevolgd en hij had zijn huidige Deense vriendin leren kennen op missie in Afghanistan.

Zij zou in Belgie huisartsgeneeskunde specialiseren terwijl Pieter enkele maanden geleden onze AZV troepen had vervoegd.

Naast een schrijnend verhaal over een kindje dat hij niet had kunnen redden omdat er geen geschikt bloed voorhanden was, vertelde hij over een Keniaanse madame die in blijde verwachting was van de man van haar dromen, of liever "en attendant de l'homme de ses rêves" : volgens hun cultuur moest hij zijn viriliteit bewijzen door te vechten met een krokodil en daarna met... haar.

Slechts wanneer ze zich overgaf, gaf ze zich ook echt over...

Bij het monsteren van de contouren van de dame, begreep Pieter meteen waarom ze nog niet getrouwd was.

Maandag 19 augustus

Bij het ontbijt kregen we naast brood en de Congolese omelet ook de uitleg geserveerd waarom we de dag voordien niet hadden moeten uitstappen aan de grens en geen papieren moesten invullen.

De Burundese minister was immers op komst naar aanleiding van rellen tussen rivaliserende Congolese milities waarbij 8 doden waren gevallen.

Het verhaal van de explosieve cocktail van begeerde grondstoffen en bendes met of zonder support van Ruanda…

We vertrokken -ingeblikt- een uur te laat uit Bukavu terwijl onze delegatie intussen nog was aangevuld met Christian, de lokale "superhygiënist" die zich vanuit zijn verpleegkundige taak in Ciriri, zich had geprofileerd tot "responsable du staf nursing" op niveau van de groep BDOM.

Tijdens deze eerste werkweek zouden we een 7-tal ziekenhuizen bezoeken als voorbereiding op het managementprogramma van de week nadien in Murhesa.

Het ziekenhuis van Mubumbano lag een paar kilometer buiten het dorp omdat het was ontstaan uit het plaatselijke Centre de Santé.

In Oost- en Centraal-Afrika is de gezondheidszorg in de regel geconcipieerd rond ambulante centra voor eerstelijns-preventie en -curatie, bemand door verpleegkundigen.

Ze situeren zich vaak in een netwerk van 5 tot 10 dergelijke voorzieningen die voor meer gecompliceerde gevallen verwijzen naar een streekziekenhuis, voornamelijk bemand door basisartsen tenzij in de grotere en universitaire centra waar ook verscheidene specialisten actief zijn.

We werden verwelkomd door dokter Jean-Paul die ons rondleidde in zijn domein.

Hij anticipeerde op onze verbazing bij het zien van zo weinig patiënten door te stellen dat er een bezetting was van 50% en dat men bedden ging afbouwen.

Blijkbaar was er niet zoiets als geprogrammeerde of erkende bedden maar er moest verantwoording worden afgelegd over de bezetting die toch minstens in de buurt van de 50 moest blijven.

Anderzijds werd dit ziekenhuis nauwelijks of niet gefinancierd door de overheid maar fungeerde het onder de koepel van BDOM en participeerde het aan bepaalde projecten of fondsen van NGO's of andere instanties (bv USAID).

Een accreditering zou dit ziekenhuis niet gehaald hebben al is omdat de hygiëne en patiëntveiligheid ietwat onder de (Afrikaanse) norm scoorden.

Toch leerden we Dr Jean-Paul en zijn team kennen als een gemotiveerde en enthousiaste ploeg die wisten waar ze mee bezig waren.

Na de rondleiding was er in zijn huis nog een afstemming over de presentatie die hij zou brengen op het vormingsprogramma van de volgende week.

Zijn keurig voorbereidde tekst over de apotheekfunctie leek iets te veel overgeschreven van één of andere handleiding wat hij ook toegaf.

Er ontspon zich een vinnige discussie over de noodzaak van een dubbele farmacie ("grand et detail"), de aankooppolitiek en de conformiteit en de houdbaarheid van medicatie.

Hij zou met een power point de discussie hierover faciliteren, had hij goed begrepen.

Bij ons volgende ziekenhuisbezoek in Walunga, werden we verwelkomd door Dr René, médecin-directeur en verantwoordelijk voor moeder en kind.

Als de esthetiek van de gebouwtjes, gecentreerd rond een pittoreske galerij en omzoomd door nette tuintjes, iets reveleerde over de hospitaalkwaliteit, dan stonden we meteen een trapje hoger dan Mubumbano

We werden gedeponeerd bij een soort logementswoning waar 8 slaapplaatsen waren doch... maar 4 kamers, zei dokter René.

Krista ontpopte zich als gastvrouw en begon met een portret van onze Belgische koningin Elisabeth aan de muur te hangen.

Ze had al 3 missies in Walungu achter de rug en ze was zelf verbaasd hoe dit ziekenhuis er op een paar jaar was op vooruitgegaan.

Zij was het trouwens die Marc en mij voor deze missie had warm gemaakt.

Samen met Marc was ze al een paar jaar actief als consultant voor ziekenhuisbeleid en in die hoedanigheid hadden ze in Halle, waar ik directeur ben, een paar projecten met succes afgerond.

Krista is verpleegkundige van opleiding maar had eerst in UZ Brussel en later in het Ziekenhuis Netwerk Antwerpen een verantwoordelijkheid gehad in administratief en operationeel management.

Als jonge vrouw was ze al 2 keer voor maanden in Bas-Congo als vrijwilligster gaan werken en sinds een 10-tal jaar had ze deze draad terug opgenomen bij Artsen zonder Vakantie waar ze ook bestuurder is.

We waren te moe om nog te werken, we genoten van de electriciteit en het stromend water en kropen voldaan in onze "dôme".

Dinsdag 20 augustus

We stonden op met de Afrikaanse kippen en kregen hun omelet geserveerd als petit déjeuner.

De ochtendbriefing in het verloskwartier begon, een klein half uur te laat, met een gebed en een hymne.

Door een vroedvrouw werd een "cas de garde" gepresenteerd in onverstaanbaar frans.
Daarna werd een rondje "présentation de soi-même" georganiseerd, gevolgd door een lange monoloog van Dr René over het functioneren van de afdeling.

Tijdens de rondleiding werden we bevestigd in ons vermoeden dat een mooie buitenkant ook borg stond voor een kwalitatieve binnenkant.

Het project dat Krista met AZV had opgezet rond het medisch dossier, was volledig geïmplementeerd en er waren nieuwe douches en toiletten gebouwd waardoor de smerige achterzone helemaal was opgekuist.

De bezetting was hier de laatste jaren gestegen van 50 naar 70% hoewel de discrepantie tussen de bezetting van de verschillende afdelingen opvallend bleef.

We noteerden een "good practice" op Inwendige waar men een afdeling met een verschuifbare paravant in 2 gedeeld had tussen mannen en vrouwen.

Intensieve bleek een verkapte afdeling Paliatieve.

Men had men geen zuurstofsaturatiemeter op de afdeling maar wel een zuurstofconcentrator die jammer genoeg electriciteit nodig had…

Dit laatste was een majeur probleem gezien het officiële net meestal slechts werkte na 17u inclusief een deel van de nacht, precies wanneer men het niet nodig had.

Men behielp zich met een aantal energiegroepen en zonne-energie vooral voor die functies die permanent stroom nodig hadden zoals de bloedbank.

Tijdens de slotmeeting gaf Kash uitleg over de vernieuwde AZV strategie waar de partnerziekenhuizen meer centraal zouden worden gesteld.

Er zou vertrokken worden van hun behoeften en prioriteiten in een meer intensief begeleidingstraject,

Men zou opteren voor minder partners maar anderzijds voor een meer continue ondersteuning.

Voor Oost-Congo, Ruanda en Burundi zou Dr Kash de plaatselijke coördinatie op zich nemen en het aantal zendingen per ziekenhuis zou opgedreven worden tot minstens 4 per jaar.

Dr René gaf aan dat heel wat verbeteringen in zijn ziekenhuis gelinkt waren aan de talrijke missies van AZV in voorbij jaren.

Hij hoopte tot de "happy few partners" te mogen blijven behoren, een liefdesverklaring die een overtuigende positieve repliek kreeg.

In de namiddag moesten we helemaal langs Bukavu terug om Nyengezi te bereiken omdat er op de oostelijke route vanuit Walungu blokkades waren.

Naar verluid ging het om om protestacties van de plaatselijke bevolking tegen de goudmijnen.

Zo idyllisch Bukavu neergevleid lag aan de oevers van het Kivumeer, zo bestoft, chaotisch en agressief toonde deze miljoenstad haar gelaat bij het buitenrijden naar het zuiden.

Enkele kilometer verder werden we bij een wegversperring geïnterpelleerd door 2 Congolezen (al dan niet met een officiële functie) omdat Krista foto's had genomen.

Christian vroeg Krista's fototoestel, begon doodkalm met de mannen te discussiëren en stapte weer in de wagen met fototoestel en zonder extra te betalen.
"Des voleurs", zo noemde hij het gespuis dat ook enkele km verder een barricade had opgetrokken, ditmaal in militair uniform.

Idyllisch was de inplanting van het ziekenhuis in Nyengezi, verbonden door een pad met het dorp dat achter een riviertje tegen de heuvelrug was opgeschilderd.

Het ziekenhuis was 4 jaar voordien gebouwd nadat ze uit een oud overheidsgebouw waren verjaagd omdat men er een gevangenis wou in onderbrengen.

Het slaagde erin indruk te maken door zich te laten zien met als decor een oranjerode zonsondergang achter het dorp en de heuvels.

In het halfdonker werden we naar een klooster(school) gereden waar we met de zaklamp onze valies moesten uitpakken.

Zonder mobiele connectie, 3G en internet voelden we ons afgesneden van de buitenwereld in een doolhof van gangen waar we tot 19u moesten wachten voor we een neonverlichte zaal konden binnentreden.

We werden ge(se)poneerd op een stoel tegen de muur op een 2-tal meter aan weerskanten van een grote tafel.

Op een andere tafel werd het eten klaargezet dat we dienden te verorberen, niet aan de grote tafel maar op onze schoot.

Ondanks ons beleefd protest werd de televisie opgezet om ons te laten genieten van een Afrikaanse soap.

Ik vermoed dat het vooral de blanke, bejaarde broeder naast mij was die zonder veel woorden instructies uitdeelde.

Hij was vanuit Sankt Vith in 1960 naar hier gekomen en had jaren gewerkt in deze school als econoom.

Later was hij naar Ruanda getrokken waar hij in 1994 via Bujumbura was gevlucht voor de genocide.

Hij was enkele jaren nadien teruggekeerd naar Nyangezi maar na herhaalde aanvallen van bandieten, was hij in 1999 weer naar België gekomen.

Hij toonde een kogelgat in de muur en vertelde hoe de bandieten hem geslagen hadden en een hand hadden afgehakt van een medebroeder omdat ze geen geld vonden.

Hij gaf aan dat er in de heuvels nog verschillende ex-interahamwe soldaten (militante Hutu’s) waren alsook indertijd gevluchte Tutsi's en Ruandezen van de tweede of derde generatie.

Toch was het de laatste jaren, sinds hij terug was in Oost Congo, relatief rustig geweest behalve in Noord-Kivu rond Goma waar de M23 actief was.

Als je slaap noodgedwongen wordt gesynchroniseerd met het buitenlicht, heeft dit een heilzame invloed op het aantal uren dat je in bed ligt en dientengevolge op de kwaliteit van je nachtrust.

Woensdag 21 augustus

Het ontbijt was een feest : naast de usual suspects (brood, ei, thee) was er boter, kaas en Poolse Nutella!

Op de ochtendstaf van Nyengezi werd een vrouw voorgesteld met vermoeden van extra-uteriene zwangerschap.

Probleem : men kon niet aan stroom geraken voor het echotoestel...

Iemand gaf aan dat de batterijen intussen opgeladen waren.

Voorts was er discussie of er papaverine moest worden gegeven aan een zwangere vrouw van 36 weken met keizersnede in de voorgeschiedenis, om "fausses contractions" te onderscheden van beginnende arbeid.

Uiteindelijk schetste Kash gedecideerd het interventiekader zoals hij het zag.

Was het de professionaliteit van zijn exposé, het feit dat hij Kongolees was of zijn autoriteit als MSV-medewerker dat het lokale “collegium medicum” direct overtuigde?

In onze contacten met de médecin-directeur, was het vooral Marc die kwistig "pluimen uitdeelde" om wat te compenseren voor onze kritische toon van de dag voordien.

Kash had er ons discreet op gewezen dat de directeur wat overweldigd was door onze kritische vragen.

Op weg van Nyangezi naar Nyantende, werden we opnieuw tegengehouden door de "voleurs" die ons in het heengaan intimideerden.

Toen we de chauffeur vroegen hoe hij het had klaargespeeld om zelfs geen ticket te betalen, luidde het antwoord :

"Ik heb gevraagd of hij zich niet herinnerde dat ik die morgen al langs geweest was."

"Une mensonge justifiée" noemde hij het lakoniek.

In Nyantende zouden we kennismaken met een vrouwelijke médecin-directeur, Giselle.

"Een harde tante", zo werd ze omschreven door de ervaringsdeskundigen van het team.

"Een knappe tante", zo werd ze door Marc en mezelf omschreven op foto.

Ik zette mijn zonnebril op en Marc zou me voorstellen als een Italiaanse arts.

La Gisella was echter niet thuis en had zich laten vervangen door Dr Hervé.
Discreet werd meegedeeld dat het om persoonlijke redenen ging.

Tijdens de rondleiding legde Dr Hervé uit dat kanker nauwelijks gediagnosticeerd werd, ten eerste omdat er gewoon minder kankers waren met een gemiddelde levensverwachting van 44 jaar, ten tweede omdat er geen sensibilisatie van de bevolking was, ten derde omdat er geen diagnostische mogelijkheden waren (RX, anatomopathologie).

Patiënten die het konden betalen, werden naar Bukavu gestuurd maar behalve chirurgie waren ook daar geen therapeutische mogelijkheden zoals chemotherapie en radiotherapie.

Opvallend was het feit dat men het ziekenhuisdomein aan het ommuren was opdat de patiënten niet meer zouden zonder te betalen.

Confronterend was de afdeling voor "besmettelijke diaree"...

Bij de afrondende babbel kreeg Marc de onweerstaanbare neiging om nog eens te gaan kijken hoe men op de afdeling kwaliteitsindicatoren opvolgde.

Marc had in zijn jonge jaren gewerkt als hoofdverpleegkundige op Spoed en Intensieve en was gedurende 20 jaar directeur verpleging geweest van het UZ Brussel.

Hij werkte sinds 3 jaar als consultant samen met Krista vooral in het domein van lean management, kwaliteit, patiëntveiligheid en verpleegkundig beleid.

Zoals Krista beschikte over een quasi ontembare verbeteringsdrang, leek zijn leergierigheid in zijn eerste Afrika-avontuur haast onuitputtelijk.

Vermits het nog geen 17u in de namiddag was, stelde Krista voor om iets te gaan drinken in Bukavu.

Bij de stemming haalde ze een Stalinistische meerderheid en een half uur later zaten we een pintje te drinken op een mondain terras met leeg zwembad-en discotheek op 1m van het Kivumeer.

De kwaliteit van de plastiek stoelen werd duidelijk toen ik pardoes door de afgekraakte leuning vloog.

De groep wou deze foto misbruiken om mij te blameren als "alcoholic" maar ik heb een "zuiver" verleden.

Ooit was ik psychiater, ooit directeur van het Ziekenhuis Oost Limburg en UZ Leuven en tegenwoordig ben ik directeur van Halle en bestuurder in verschillende ziekenhuizen.

Mijn vierde missie in Centraal Afrika bouwt voort op de drie vorige en het is een zegen om met zo'n team op stap te mogen gaan.